

آزمایش CBC (Complete Blood Count یا شمارش کامل سلولهای خون) یکی از مهمترین آزمایشهای پایهای است که در بسیاری از بررسیهای پزشکی برای تشخیص وضعیت کلی خون، ارزیابی سلامت و کشف بیماریهای خونی و غیرخونی به کار میرود. این آزمایش اطلاعات متعددی درباره تعداد و ویژگیهای گلبولهای قرمز، گلبولهای سفید و پلاکتها ارائه میدهد.
واژه CBC مخفف Complete Blood Count به معنای «شمارش کامل سلولهای خون» است. در عملیترین تعریف، آزمایش CBC مجموعهای از آزمایشهاست که تعداد و ویژگیهای سلولهای خونی — اعم از گلبول قرمز (RBC)، گلبول سفید (WBC)، پلاکتها (Platelets) — و همچنین شاخصهای وابسته به آنها مثل هموگلوبین، هماتوکریت، MCV، MCH، MCHC و RDW را اندازهگیری میکند.
اجزای اصلی این آزمایش عبارتاند از:
• شمارش گلبول قرمز (RBC)
• هموگلوبین (Hemoglobin یا Hb)
• هماتوکریت (Hematocrit یا Hct)
• شاخصهای گلبول قرمز: MCV، MCH، MCHC، RDW
• شمارش گلبول سفید (WBC)
• تفکیک گلبول سفید (در آزمایش CBC Diff)
• شمارش پلاکت (Platelet)
• میانگین حجم پلاکت (MPV)
در بسیاری از آزمایشها «CBC همراه با Diff» (یعنی تفکیک گلبولهای سفید) درخواست میشود تا علاوه بر تعداد کل WBC، نوع و درصد هر زیرگروه گلبول سفید مشخص شود.
در واقع، وقتی گفته میشود «آزمایش CBC»، منظور همان ترکیبی است که در بالا ذکر شد. اما بسته به نیاز پزشک ممکن است موارد زیر نیز همراه آن بررسی شوند:
• CBC معمولی (بدون تفکیک): فقط تعداد کل گلبولهای سفید همراه با RBC، Hb، Hct و پلاکتها اندازهگیری میشود.
• CBC با تفکیک (CBC Diff یا CBC with Differential): علاوه بر مقادیر پایه، زیرگروههای گلبول سفید مانند نوتروفیل، لنفوسیت، مونوسیت، ائوزینوفیل، بازوفیل و بعضاً گلبولهای نارس (NRBC) مشخص میشوند.
• شاخصهای RBC (گلبول قرمز): مقادیر محاسباتی مانند MCV، MCH، MCHC، RDW بر اساس نتایج گلبول قرمز استخراج میشوند.
• شاخصهای پلاکت: علاوه بر تعداد پلاکت، مقدار MPV (میانگین حجم پلاکت) نیز گزارش میشود. برخی آزمایشهای تکمیلی: اگر نتایج CBC غیرطبیعی باشد، ممکن است آزمایشهایی مانند شمارش رتیکولوسیت، الکتروفورز هموگلوبین، فریتین، آهن سرم، و آزمایشهای مغز استخوان درخواست شود.
RBC (Red Blood Cells) یا گلبولهای قرمز، سلولهایی هستند که اکسیژن را از ریهها به بافتها منتقل میکنند و دیاکسید کربن را بازمیگردانند. آزمایش RBC تعداد این سلولها در یک حجم معین خون را بیان میکند. اگر مقدار RBC کم باشد، ممکن است نشاندهنده کمخونی باشد و اگر زیاد باشد، ممکن است دلایل متعددی داشته باشد.

افزایش RBC ممکن است ناشی از موارد زیر باشد:
• کمآبی بدن (dehydration): وقتی حجم پلاسما کاهش یابد، غلظت RBC به نظر بیشتر میآید.
• پولیسیتمی ورا (Polycythemia vera): اختلال خونی مزمن که موجب افزایش تولید گلبول قرمز میشود.
• بیماریهای مزمن ریوی یا قلبی: در شرایطی که اکسیژنرسانی کاهش یابد، بدن ممکن است تولید گلبول قرمز را افزایش دهد.
• اکسیژنگیری نامناسب در ارتفاع زیاد
• تحریک تولید گلبولها بر اثر برخی داروها یا شرایط
اما افزایش RBC لزوماً به معنای بیماری نیست و باید همراه با سایر فاکتورها بررسی شود.
هموگلوبین (Hb یا Hgb) پروتئینی است درون گلبولهای قرمز که اکسیژن را به بافتها منتقل میکند. اندازهگیری میزان هموگلوبین نشاندهنده توانایی خون برای انتقال اکسیژن است.
کاهش مقدار هموگلوبین ممکن است به دلایل زیر باشد:
• کمخونی ناشی از کمبود آهن، فولات یا ویتامین B12
• خونریزی (حاد یا مزمن)
• تخریب گلبولهای قرمز (همولیز)
• بیماریهای مزمن کلیوی
• اختلالات مغز استخوان
افزایش هموگلوبین کمتر رایج است، اما ممکن است در مواردی مانند کمآبی، بیماریهای ریوی مزمن یا تولید بیش از حد گلبول قرمز اتفاق بیفتد.
هماتوکریت (Hct یا HCT) درصد حجمی خون است که توسط گلبولهای قرمز اشغال شده است. به بیان دیگر، اگر مثلاً Hct = 40٪ باشد، به این معناست که ۴۰ درصد از حجم خون را گلبولهای قرمز تشکیل دادهاند.
مقادیر پایین Hct معمولاً با کمخونی همراهاند، و مقادیر بالا ممکن است ناشی از کمآبی یا تولید زیاد گلبول قرمز باشند.
برای درک بهتر وضعیت گلبولهای قرمز، چند شاخص محاسباتی در آزمایش CBC گزارش میشوند:
MCV میانگین حجم هر گلبول قرمز را اندازه میگیرد. یک مقدار طبیعی معمولاً بین ۸۰ تا ۱۰۰ فمتولیتر (fL) است.
اگر MCV پایینتر از محدوده طبیعی باشد، به آن آنمی میکروسیتیک گفته میشود (مثل کمخونی فقر آهن).
اگر MCV بالا باشد، به آن آنمی ماکروسیتیک گفته میشود (که ممکن است به علت کمبود ویتامین B12 یا فولات، داروها، بیماریهای مغز استخوان یا بیماریهای مزمن کبدی باشد).
MCH مقدار متوسط هموگلوبین در هر گلبول قرمز را بر حسب پیکوگرم (pg) نشان میدهد. محدوده طبیعی در بزرگسالان معمولاً بین ۲۷ تا ۳۲ pg است.
MCH پایین معمولاً نشاندهنده کمبود هموگلوبین در گلبول قرمز است، که ممکن است در کمخونی فقر آهن، بیماری مزمن یا خونریزی دیده شود.
MCH بالا معمولا همراستا با ماکروسیتوز است — یعنی وقتی گلبولهای قرمز بزرگترند، ممکن است مقدار هموگلوبینشان نیز بیشتر باشد، مثلاً در کمبود ویتامین B12 یا فولات.
MCH بالا یا پایین به چه معناست؟ پایین = کمخونی هایپوکروم، بالا = بزرگ بودن سلولها غالباً با ماکروسیتوز.
MCHC غلظت هموگلوبین درون گلبول قرمز را نسبت به حجم آن نشان میدهد. این مقدار معمولاً بر حسب گرم در دسیلیتر (g/dL) گزارش میشود.
مقادیر غیرطبیعی MCHC کمتر رایج هستند:
• MCHC پایین میتواند در کمخونی هیپوکروم (مثل کمبود آهن) دیده شود.
MCHC بالا در شرایطی مثل اسفروسیتوز ارثی، برخی اختلالات هموگلوبینی یا در مواردی که خطا در آزمایش رخ داده باشد، دیده میشود.
RDW نمایانگر تنوع اندازه گلبولهای قرمز است؛ به عبارت دیگر، نشان میدهد که آیا گلبولهای قرمز تقریباً هماندازهاند یا تفاوت بزرگی بین کوچکترین و بزرگترین دارند.
RDW بالا نشاندهنده نابهنجاری در اندازه گلبولها (آنیسوسیتوز) است که ممکن است در انواع کمخونیها (به خصوص فقر آهن، کمبود ویتامین B12 یا فولات) دیده شود.
RDW پایین معمولاً اهمیت بالینی کمی دارد و نشان میدهد گلبولها تقریباً هماندازهاند.
WBC (White Blood Cells) یا گلبولهای سفید، سلولهای ایمنی بدن هستند که در مقابل عفونت، التهاب و اشکال مختلف بیماریها واکنش نشان میدهند. میزان طبیعی WBC در بزرگسالان تقریباً بین ۴ تا ۱۱ هزار در میکرولیتر یا به صورت ۴٫۰ تا ۱۱٫۰ × ۱۰⁹ در لیتر است (محدوده دقیق ممکن است بین آزمایشگاهها متفاوت باشد).
افزایش WBC ممکن است مربوط به:
• عفونتها (باکتریایی، ویروسی، قارچی)
• التهاب مزمن
• استرس، آسیب بافتی
• سرطانهای خونی مثل لوسمی
• مصرف برخی داروها
• استرس شدید فیزیولوژیک
کاهش WBC ممکن است ناشی از:
• نقص سیستم ایمنی
• عفونت ویروسی
• آسیب به مغز استخوان
• درمانهای شیمیدرمانی
• بیماریهای خودایمنی
در آزمایش CBC Diff، تفکیک WBC به زیرگروههایی مانند نوتروفیل، لنفوسیت، مونوسیت، ائوزینوفیل و بازوفیل انجام میشود تا نشان دهد کدام نوع گلبول سفید افزایش یا کاهش یافته است. این اطلاعات کمک زیادی به تشخیص نوع عفونت یا اختلال خونی میکند.

در تفکیک، معمولاً درصد (٪) و عدد مطلق (absolute) هر نوع گلبول سفید گزارش میشود. مثال:
• نوتروفیلها: معمولاً بخش اصلی گلبولهای سفید را تشکیل میدهند؛ افزایش آن در عفونتهای باکتریایی، کاهش آن در برخی شرایط مثل شیمیدرمانی دیده میشود.
• لنفوسیتها: در عفونتهای ویروسی ممکن است افزایش یابد.
• مونوسیتها: در عفونتهای مزمن، بیماریهای خودایمنی ممکن است افزایش یابند.
• ائوزینوفیلها: در آلرژی، انگلها، برخی بیماریهای پوستی افزایش مییابند.
• بازوفیلها: افزایش آن کمتر شایع است و ممکن است در برخی عارضههای خاص دیده شود.
تفسیر دقیق بر اساس درصد و عدد مطلق و مقایسه با علائم بالینی بیمار انجام میشود
Platelets یا پلاکتها قطعات کوچکی از سلول هستند که نقش کلیدی در انعقاد خون و جلوگیری از خونریزی دارند. در CBC، تعداد پلاکتها (PLT) گزارش میشود.
علاوه بر آن، مقدار MPV (Mean Platelet Volume) نشاندهنده میانگین حجم پلاکتهاست. پلاکتهای تازهتر معمولاً حجم بیشتری دارند، پس MPV میتواند نشان دهد که آیا مغز استخوان در حال تولید پلاکتهای جدید است یا نه.
علل احتمالی کاهش پلاکتها (ترومبوسیتوپنی)
کاهش پلاکتها ممکن است به دلایل زیر باشد:
• تخریب بیش از حد پلاکتها (مثلاً در بیماریهای ایمنی)
• کاهش تولید در مغز استخوان (مانند در نتیجه شیمیدرمانی، سرطان مغز استخوان، اختلالات مغز استخوان)
• مصرف برخی داروها
• عفونتها
• بزرگشدگی طحال (در آن پلاکتها در طحال گرفتار میشوند)
علل احتمالی افزایش پلاکتها (ترومبوسیتوز)
افزایش پلاکتها ممکن است به دلایل زیر باشد:
• واکنش ثانویه (secondary) به خونریزی، التهاب، عفونت
• اختلالات مغز استخوان مانند میلوپرولیفراتیو
• بعد از برداشتن طحال
• در برخی سرطانها
در تفسیر MPV، باید به این نکته توجه کرد که افزایش MPV همراه با کاهش تعداد پلاکت ممکن است نشاندهنده تلاش مغز استخوان برای جبران باشد، و کاهش MPV ممکن است نشاندهنده تولید ضعیف پلاکت یا اختلال در مغز استخوان باشد.
برای انجام آزمایش CBC، معمولاً نیازی به آمادگی خاصی نیست. افراد معمولاً میتوانند با وضعیت طبیعی (غیر ناشتا) به آزمایشگاه مراجعه کنند. اگر پزشک آزمایشهای دیگری همزمان درخواست کرده باشد (مانند آزمایش قند یا چربی)، ممکن است نیاز به ناشتا بودن باشد.
عوامل زیر میتوانند در نتایج تأثیر بگذارند:
• وضعیت هیدراتاسیون (کمآبی یا پرآبی)
• داروها (مثلاً کورتیکواستروئیدها، شیمیدرمانی)
• بیماریهای زمینهای
• شرایط فیزیولوژیک مانند بارداری
• نمونهگیری نامناسب یا حمل و نقل نامناسب نمونه
• زمان نمونهگیری نسبت به غذا یا نوشیدنی
در این بخش، به تفسیر رایج مقادیر بالا یا پایین هر یک از اجزا میپردازیم. البته باید تأکید کرد که تفسیر دقیق بستگی به کل الگوی جوابها و وضعیت بالینی بیمار دارد.
RBC بالا و پایین
• پایین بودن RBC: کمخونی، خونریزی مزمن، بیماریهای کلیوی، نقص در تولید مغز استخوان
• بالا بودن RBC: کمآبی، پولیسیتمی، بیماریهای ریوی یا قلبی مزمن، عوامل محیطی
هموگلوبین بالا و پایین
• پایین بودن Hb: نشانه کمخونی، خونریزی، فقر آهن، کمبود ویتامینها
• بالا بودن Hb: ممکن است ناشی از کمآبی، سیگار کشیدن مزمن، بیماریهای ریوی یا شرایطی مانند پلیسیتمی باشد
هماتوکریت بالا و پایین
• پایین بودن Hct: کمخونی یا خونریزی
• بالا بودن Hct: کمآبی یا افزایش تولید گلبول قرمز
MCV پایین و بالا
• پایین بودن MCV (میکروسیتیک): کمخونی فقر آهن، تالاسمی
• بالا بودن MCV (ماکروسیتیک): کمبود ویتامین B12 یا فولات، مصرف الکل، بیماری کبدی، داروهای خاص
MCH پایین یا بالا
همانطور که پیشتر گفتیم، پایین بودن MCH نشاندهنده کمبود هموگلوبین است (مخصوصاً در کمخونی هیپوکروم) و بالا بودن MCH معمولاً با ماکروسیتوز همراه است.
MCHC پایین یا بالا
• پایین بودن MCHC: ممکن است در کمخونی هیپوکروم دیده شود
• بالا بودن MCHC: نادر است، اما ممکن است در اسفروسیتوز یا خطاهای آزمایشگاهی دیده شود
RDW بالا
RDW بالا معمولاً نمایانگر ترکیبی از سلولهای کوچک و بزرگ است، که در کمخونیهای ناشی از ترکیب کمبود آهن و کمبود ویتامینها دیده میشود.
MPV بالا یا پایین
• MPV بالا: ممکن است نشاندهنده تولید پلاکتهای بزرگتر و تازهتر باشد، مثلاً در شرایطی که تعداد پلاکتها کاهش یافتهاند و مغز استخوان سعی در جبران دارد.
MPV پایین: ممکن است نشاندهنده تولید کم یا ارگانیک پلاکتها باشد، مثلاً در اختلالات مغز استخوان یا نارسایی تولید پلاکت.

در کودکان، مقادیر طبیعی CBC با بزرگسالان تفاوت دارد و بسته به سن کودک تغییر میکند. در نوزادان مثلاً مقادیر هموگلوبین، Hct و RBC بسیار بالاتر هستند (برای تطابق با شرایط رحم و اکسیژن کمتر).
تحلیل نتایج CBC در کودکان به دقت بیشتری نیاز دارد، زیرا شرایط رشدی، تغذیه، عفونتهای رایج و نبود برخی ذخایر (مثل آهن) ممکن است نتایج را تحت تأثیر قرار دهند. پزشک باید مقادیر را با جدول مرجع سن و جنس کودک مقایسه کند.
چند نمونه از بیماریها یا شرایطی که میتوانند باعث تغییرات عجیب در مقادیر CBC باشند:
• کمخونیها: فقر آهن، کمبود ویتامین B12، فولات
• تالاسمی و هموگلوبینوپاتیها
• اختلالات مغز استخوان: لوسمی، میلودیسپلازی، پلیسیتمی ورا
• عفونتها و التهابها
• بیماریهای کبدی و کلیوی
• بیماریهای اتوایمیون
• پرکاری طحال یا بزرگی طحال
• تأثیر داروها (شیمیدرمانی، داروهای کاهنده ایمنی و غیره)
• شرایط فیزیولوژیک مانند بارداری، کمآبی، استرس شدید
نتایج CBC ممکن است تحت تأثیر عوامل زیر قرار بگیرند:
• وضعیت هیدراتاسیون بدن: کمآبی میتواند مقادیر را به طور کاذب افزایش دهد
• مصرف داروها
• بیماری مزمن یا حاد در زمان نمونهگیری
• زمان نمونهگیری نسبت به غذا یا تزریق
• کیفیت نمونهگیری و حمل و نقل نمونه
• اختلالات آزمایشگاهی یا خطا
• شرایط فیزیولوژیک مثل بارداری، سن، جنس، ارتفاع از سطح دریا
سرطان خون یا لوسمی میتواند در CBC علائم ظاهری داشته باشد، اگرچه تفسیر نهایی بر عهده پزشک و آزمایشات تکمیلی است. برخی نکات:
• افزایش شدید WBC، به ویژه اگر همراه با گلبولهای نارس (blast) باشد
• وجود سلولهای غیرطبیعی در قسمت Diff
• کاهش در RBC، هموگلوبین و Hct (کمخونی)
• کاهش یا افزایش غیرطبیعی پلاکتها
• تغییرات زیاد در شاخصهای RBC مانند RDW بالا، MCV و MCH غیرطبیعی
• اگر پزشک سلولهای نارس زیادی مشاهده کند، احتمال لوسمی مطرح میشود
اما توجه کنید که بسیاری از تغییرات CBC ممکن است به دلایل غیرسرطانی و موقت باشد.
همانطور که ذکر شد، CBC معمولی فقط تعداد کل WBC را گزارش میکند، اما CBC Diff علاوه بر آن، زیرگروههای گلبول سفید را نیز تفکیک میکند (نوتروفیل، لنفوسیت، مونوسیت، ائوزینوفیل، بازوفیل و غیره). این تفکیک کمک میکند تا نوع عفونت یا اختلال را بهتر بفهمیم.
در بسیاری از موارد، پزشک ترجیح میدهد CBC Diff را درخواست کند چون اطلاعات بیشتری ارائه میدهد.
در جدول تفاوت درصد و عدد مطلق زیرگروهها اهمیت دارد:
• اگر نوتروفیلها (بخش عمده WBCها) افزایش یابند، ممکن است عفونت باکتریایی یا التهاب باشد.
• اگر لنفوسیتها افزایش یابند، ممکن است عفونت ویروسی یا برخی اختلالات لنفوسیتی باشد.
• ترکیب نوتروفیلی و لنفوسیتی همراه با علائم ممکن است به تشخیص کمک کند.
• اگر مونوسیتها، ائوزینوفیلها یا بازوفیلها غیرطبیعی باشند، ممکن است به مسائل مزمن، آلرژی یا پارازیتها اشاره کند.
همچنین وجود گلبولهای نارس یا سلولهای نابالغ (blasts) در CBC Diff میتواند نشانه شرایط جدی مانند لوسمی باشد.
پزشکان ممکن است آزمایش CBC را در شرایط زیر توصیه کنند:
• در چکاپهای دورهای سلامت
• وقتی فرد دچار علائمی مثل خستگی، ضعف، تنگی نفس، کبودی یا خونریزی شد
• تشخیص علت عفونت، التهاب یا تب
• کنترل بیماریهای مزمن
• پیگیری تأثیر دارو یا درمانهایی مثل شیمیدرمانی
• بررسی وضعیت قبل از جراحی
• بررسی مشکلات خونی مشکوک
خیر ❌
اما اگر آزمایشهای دیگری مثل قند یا چربی دارید، باید ۸ ساعت ناشتا باشید.
CBC میتواند تغییرات اولیه را نشان دهد، اما برای تشخیص قطعی لوسمی آزمایشهای تخصصیتری لازم است.
بله، استرس شدید میتواند باعث افزایش موقتی WBC شود.
اگر سالم هستید، سالی یکبار کافی است.
اما اگر بیماری مزمن دارید، باید طبق نظر پزشک تکرار شود.
خیر، رژیم خاصی نیاز نیست.
ولی توصیه میشود از فعالیت شدید، نوشیدن الکل و کشیدن سیگار قبل از آزمایش خودداری کنید تا نتایج دقیقتری به دست آید.
بله ✅
نتایج غیرعادی CBC ممکن است نشانه بیماریهای مزمن مانند:
• کمخونی فقر آهن یا مزمن
• بیماری کلیوی یا کبدی
• التهابهای طولانیمدت
• اختلالات مغز استخوان
باشد.
با بررسی الگوی کلی نتایج، پزشک میتواند به علت زمینهای مشکوک شود.
محدوده نرمال فاکتورها در کودکان متفاوت است.
برای مثال، نوزادان تازهمتولدشده معمولاً Hb و Hct بالاتری دارند، و با افزایش سن این مقادیر کاهش مییابد.
تفسیر نتایج باید بر اساس سن و جنس کودک انجام شود.
✅ شما میتوانید بهدلخواه خود انتخاب کنید:
نتایج آزمایش شما بهصورت دقیق، سریع و کاملاً محرمانه از طریق پنل آنلاین در دسترس خواهد بود.